«Электрондық коммерция орталығы» АҚ Басқарма Төрағасының «Эксперт Казахстан» журналына берген сұхбаты

Сауда мұнда электрондық

ЭКО жасаған, электрондық мемлекеттік сатып алудың қазақстандық жүйесі электрондық түрде мемлекеттік органдардың барлық сатып алуын өткізуге, сатып алу процесінің дұрыстығына электрондық мониторинг жүргізуге, және егер бір нәрсе ойдағыдай болмаса, электронды түрде шағымдануға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік сатып алудың қазақстандық электрондық жүйесі онжылдық мерейтойды атап өтуге дайындалуда: 2008 жылғы қарашада заңнамаға өзгерістер енгізілген болатын, ал 2009 жылғы мамырда электрондық сатып алудың бірінші модулі жұмысын бастады. «Электрондық мемлекеттік сатып алу» автоматтандырылған интеграцияланған ақпараттық жүйесі (ЭМС АИАЖ) – бүгін Goszakup.gov.kz сайтында мемлекеттік қызметтердің тапсырыс берушілерінің және өнім берушілерінің барлығы түгел жұмыс істейтін жүйенің атауы осылай аталады, ҚР Қаржы министрлігінің меншігі болып табылады. Ал порталдың әзірлеушісі және электрондық мемлекеттік сатып алудың операторы – министрлікке еншілес кәсіпорын болып табылатын «Электрондық коммерция орталығы» АҚ (ЭКО).

Осы онжылдықта ЭКО және мемлекеттік сатып алудың барлық жүйесі баға ұсыныстары бойынша сатып алудың бірінші модулін іске қосудан бастап электрондық форматқа барлық мемлекеттік сатып алуды түгел ауыстыруға дейінгі маңызды жолдан өтті. Бірақ жүйе әзірлеушілерінің алдында міндеттердің көлемі және күрделілігі тек қана өсіп жатқанын, ЭКО басқарма төрағасы Темірлан Нұрғисаев атап айтады. Жүйе мемлекеттік органдарға тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді тиімді сатып алуға мүмкіндік береді – кезекті міндет – оларды сатып алуға «үйрету».

Жүз пайыз автоматтандыру

— Электрондық мемлекеттік сатып алу саласында бірыңғай оператордың моделін енгізу мемлекеттік сатып алу нарығын қаншаға жеңілдетті? Ескі жүйе қалай істегенін және жаңа жүйе қалай істейтінін сипаттап беріңізші?

— Кез келген автоматтандырудың немесе, қазіргі тілмен айтқанда, цифрландырудың мақсаты жеңілдету болып табылады. Бизнес-процестердің өзін жеңілдету және бақылауды жеңілдету. Күрделі сұлбаларды құру қажет емес. Ең жақсы нәрсе қашанда қарапайым болады.

Мемлекеттік сатып алуды автоматтандыру және оларды бірыңғай алаңда біріктіру әлеуетті өнім берушілерге әртүрлі тұғырларды ауыстырмай, бір порталдың шеңберінде, барлық тапсырыс берушілермен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Барлық кәсіпкерлерге барлық рәсімдерде қатысу үшін тең қол жеткізуді қамтамасыз етеді.

Бірыңғай портал сатып алынатын тауарлар, жұмыстар, қызметтердің номенклатураларын және көлемдерін жоспарлаудан бастап мемлекеттік сатып алу туралы шарттарды орындауға дейін мемлекеттік сатып алу процесінің барынша ашықтығын береді. Бұл соның ішінде мемлекеттік уақытты және қаражатты үнемдейді.

Жүйелерді алатын болсақ, ол шынында біреу, бірақ жетілдіруден өткен.

Баға ұсыныстарын сұрату өткен порталдың бірінші нұсқасы 2009 жылы іске қосылды. Үш жылдан кейін ЭКО Oracle E-BusinessSuite тұғырының «қорабтық» шешімінің базасында – «конкурс» және «аукцион» жаңа модульдерімен порталдың екінші нұсқасын іске қосты. Осы уақыттан бастап порталда сатып алудың барлық рәсімдерін жүзеге асыруға болады.

Заңнамаға жыл сайынғы жаңалық енгізілгендіктен «қорабтық» шешімді жүйелі түрде пысықтау қажет болды, ал әрбір пысқтауға шығындар жаңа өнімді әзірлеумен салыстырмалы болды. Сондықтан 2015 жылы ашық бастапқы кодпен технологияның базасында портал құруға шешім қабылданды.

Жаңартылған жүйеде біз конкурстық құжаттаманы талқылау және оған өзгерістер енгізу, өнім берушілердің өтінімдерді өзара қарау, борышкерлердің тізілімінде өнім берушінің болуын тексеру процестерін автоматтандырдық. Электрондық шартты жасау, шағымдарды беру, сатып алудың бірнеше жаңа тәсілдері (тұрғын үйді сатып алу, мемлекеттік тапсырыс бойынша сатып алу) процесі және өзге процестер автоматтандырылды. Қорытындылай келе бүгінгі күні біз мемлекеттік сатып алу рәсімдерінің 100 пайызын автоматтандырдық.

– 2011-2013 жылдары ЭКО күн сайын мың сұрақ өнім берушілерден және тапсырыс берушілерден түскендіктен, электрондық сатып алуда қаттысу бойынша көптеген оқыту семинарларын өткізді. Қазір пайдаланушылар қандай проблемаларды көрсетеді? Қаншалықты userfriendly рәсім интуитивті түсінікті болып табылады? Барлығы мемлекеттік сатып алу порталын игерді деп айтуға қашан болады?

– Мемлекеттік сатып алу веб-порталының үшінші нұсқасын әзірлеген кезде, архитектура жүйедегі жұмыс пайдаланушыға интуитивті түсінікті болатындай етіп құрылды. Бүгінгі күні пайдаланушылар өтініштерінің көп бөлігі заңнама өзгергеннен кейін жаңа функционалды іске қосқан кезде келіп түседі.

Біздің бағалауымыз бойынша, пайдаланушылардың 90 пайызы функционалды өте жақсы игеріп қана қоймай, сондай-ақ ілеспелі нормативтік-құқықтық негізді жақсы біледі. Консультация беруді негізінде жаңа пайдаланушылар – мемлекеттік органдар, және жеке кәсіпкерлер сұрайды. Өкінішке орай, жүйенің барлық қатысушыларында компьютерлік сауаттылықтың бірдей жоғары деңгейі жоқ. Бірақ сатып алуды өткізудің жалпы процестері игерілді және пайдаланушыларға интуитивті түсінікті деп сенімді айтуға болады.

– Электрондық мемлекеттік сатып алу жүйесі 2017 жылы мемлекеттік бюджетті қандай сомаға үнемдеді? Осы жылы қаншаға үнемдеуді жоспарлайсыз?

– Өткен жылы үнемдеу сомасы шамамен 250 миллиард теңгені құрады. Айырмашылықты сіз «сезіну» үшін, соңғы жылдардың цифрларын атап өтемін: 2016 жылы - 125 млрд, 2015 - 51,6 млрд.

2016 жылы соманың артуы, жүйені жетілдірудің кезекті кезеңі сатып алуға қатысушылардың орташа санын шұғыл арттырылғанымен түсіндіріледі. Ал біз: сәлеуетті өнім берушілердің алдында атып алуда қатысу үшін кедергілер қаншалықты аз болса, бәсекелестік артады деп әрқашан айтамыз. Ал бәсекелестік жоғары болса, бағаларда үнемдеу көбірек болады.

– Электрондық мемлекеттік сатып алудың жүйесі (сервисті сүйемелдеу, дамыту, қызмет көрсету) мемлекеттік бюджетке қаншалықты салмақ түсіреді? Осы шығындарды қаншалықты оңтайландыруға болады? Әлеуетті өнім берушілерден веб-порталды пайдаланғаны үшін ақы алу, яғни сатып алудың жеңімпазынан ғана, және шағымдарды ақылы етіп жасау жоспарлануда екенін біз білеміз.

– Жыл сайын жүйені жүйелік-техникалық қамтуға республикалық бюджеттен шамамен 1,5 миллиард теңге жұмсалады. Осы қаражаттардан ЭКО жүйені сүйемелдеуге және әкімшілендіруге шамамен 650 миллионды алады. Осы шығындарға сондай-ақ порталдың 200 мыңнан артық пайдаланушылары үшін байланыс орталығының қызметтері кіреді. Қалған соманы Қаржымині дата-орталықтарда серверлік жабдықты орналастыруға, серверлік-коммуникациялық жабдықты және жүйелік бағдарламалық қамтамасыз етуді техникалық қолдауға жұмсайды.

Қазір, шығындардың оңтайландыру үшін заң жобасы әзірленді, онда әлеуетті өнім берушілердің мемлекеттік сатып алу веб-порталын пайдалануы бойынша қызметтер үшін төлем жүргізу ұсынылады. Қазіргі уақытта «Атамекен» ҰКП мемлекеттік органдармен, барлық өнім берушілерден немесе өнім беруші-жеңімпаздардан ғана төлем алу талқылануда.

Шағымдарды беру үшін төлем жүргізу – бұл мәжбүрлі шара. Ол мемлекеттік органдардың жұмысын бұғаттайтын негізсіз шағымдар санын азайту үшін қажет. Бүгін сауда-саттықтың жосықсыз қатысушылары санының өсуі байқалады, олар сатып алуда конкурстардың қорытындыларын шығару мерзімдерін көптеген шағымдарымен созып, өнім берушілер-жеңімпаздарды кейіннен бопсалау үшін қатысады. Олардың дәлелінде құжаттамалық растама болмайды, бірақ аудиторларда оларды қарауға үлкен уақыт кетеді. Бұл жұмыстар немесе нақты мемлекеттік органның-тапсырыс берушінің іс-шараларды орындау мерзімдерінің бұзылуына әкеліп соғады және жұмыстың және бизнестің және жалпы мемлекет аппаратының тиімділігін төмендетеді. Тағы да: шағыдарды беру үшін мемлекеттік баж алу – бұл әлемдік тәжірибе. Кейбір елдерде баждың мөлшері 200 долларға дейін жетеді.

Қағазбен қоштасу

– Қағаз түріндегі мемлекеттік сатып алумен болған теріс пайдалану, электрондық нұсқада мүмкін емес. Бірақ, электрондық сатып алуды енгізумен байланысты теріс пайдаланушылардың жаңа түрлері пайда болуы ықтимал. Егер пайда болса, онда қандай және олармен сіздер қалай күресесіздер?

– Теріс пайдаланудың жаңа түрлері пайда болмады. Бірақ, оған қарамастан, құжатайналым қағаз түрінде болғанда біз анықтай алмаған теріс пайдаланулар анықталды. Мысалы, ұйымдастырушылар және тапсырыс берушілер тарапынан: бір көзден алу тәсілімен ТЖҚ жеке түрлерін мемлекеттік сатып алуды негізсіз сатып алу, конкурстық немесе аукциондық құжаттамада, заңнамада көзделмеген, біліктілік талаптарды және шарттарды орнату, өз өтінімдерін сәйкестікке келтіруге оларға құқық бермейтін негіздер бойынша әлеуетті өнім берушілердің өтінімдерінен заңсыз бас тарту, әлеуетті өнім берушінің конкурсында қатысуға заңсыз рұқсат беру.

Осы жылдың басынан бастап біз мемлекеттік сатып алу сайтында «Камералдық бақылау» модулін іске қостық. Бұл Қаржымині Ішкі мемлекеттік аудит комитетінің (ІМАК) мүмкіндіктерін кеңейтті. Енді ІМАК барлық кезеңдерде мемлекеттік сатып алу процестерін зерделеп, бұзушылқтарды жедел анықтап және хабарламаларды жібере алады, содан кейін қатысушылар бұзушылықтарды қалай түзететіндігіне мониторинг жасай алады. Тапсырыс берушілер-мемлекеттік органдар бақылаудың қорытындылары бойынша бұзушылықтарды жоя (құжаттамаға талаптарды өзгерте, алдын ала жіберу хаттамасын немесе конкурс нәтижелерін қайта қарай, әйтпесе сатып алудан бас тарта), немесе ІМАК шағымдануға жібере алады.

– Шағымды қай тараптан көбірек аласыздар – тапсырыс берушілер немесе өнім берушілер тарабынан. Не үшін көбінесе шағымданады?

– Әлеуетті өнім берушілер ғана шағымданады. Олар баға ұсыныстарынан басқа, бәсекелестердің өтінімдерін көреді. Осындай ашықтық өнім берушілерге, комиссия біліктілік талаптары немесе конкурстық немесе аукциондық құжаттаманың талаптары бойынша сәйкес келмейтін ойыншыларды конкурсқа жібермегенін, бақылауға мүмкіндік береді.

Жалпы, егер оның құқығы және мүдделері бұзылып жатыр деп есептесе, бұөнім беруші веб-порталда тапсырыс берушінің, мемлекеттік сатып алудың ұйымдастырушысының, мемлекетік сатып алудың бірыңғай ұйымдастырушысының, комиссияның әрекеттеріне немесе әрекетке қабілетсіздігіне, шешімдеріне шағымдана алады.

– Алаңның қызметін және оның ақпараттық қауіпсіздігін бақылауды кім жүзеге асырады?

– Жүйеге Қаржыминінен және ІМАК басқа сондай-ақ Баспрокуратураның және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі ұлттық бюроның қолжетімділігі бар. Бұдан басқа, порталдың ақпараты өңделу үшін әртүрлі мемлекеттік органдарға тұрақты түрде беріледі. Оның техникалық жұмыс істеуі, осалдылықтарының болуы үшін Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Мемлекеттік техникалық қызметі тұрақты түрде мониторинг жүргізеді. Бірақ мен атап айтамын: ақпарат көлемінің 99 пайызы жария және қатысушының авторлануынсыз қолжетімді болып табылады, яғни алаң қызметін және оның қауіпсіздік деңгейін әрбір пайдаланушы бағалай алады.

– Жүйеге кибершабуылдардың талпынысы болды ма? Оларды кім жасайды? Электрондық сатып алуды киберқорғау жүйесі қалай жасалған?

– Кибершабуылдар – бұл тұрақты біздің проблемамыз. Негізінде жүйеге алыс шетелдің серверлерінен кіруге тырысады – бұл Қытай, Еуропа, Оңтүстік-Шығыс Азия. Біздің мамандарымыз оларды сәтті бейнелей алады. Бұдан басқа ЭМС қол жеткізу интернетке қол жеткізудің Бірыңғай шлюзі арқылы жүзеге асырылады, сондықтан сырттан кіру талпынысын сондай-ақ ҰҚК Мемлекеттік техникалық қызмет мамандары бақылайды.

Инсайдтан қорғау үшін ЭКО деректер қорларының артықшылықты әкімшілерінің барлық әрекеттері хаттамаланады және жалпы дата-орталықтан тыс жеке жабдыққа арнайы бағдарламалық қамтамасыз етумен беріледі деп сенімді айта аламын. Арнайы HSM-машинамен шифрланатын, әлеуетті өнім берушілердің бағалары мемлекеттік сатып алудың қорытындыларын шығаруға дейін ешкімге қолжетімсіз.

Енді жоспарлау да

– ШОБ мемлекеттік сатып алу жүйесі қолдады ма? Ненің есебінен? Өнім берушілердің ортасында ШОБ үлесі қалай артты?

– Портал меншіктік нысанына тәуелсіз барлық бизнес субъектілеріның қатысуы үшін қолжетімді. Қазір мемлекеттік сатып алу порталында 227 мың өнім берушілер тіркелді, олардың ішінде 98 пайызы ШОБ субъектілері. Олардың жартысы – жеке кәсіпкерлер (ЖК). Портал техникалық түрде мемлекеттік сатып алуда ЖК қатысуын шектемейді, ал, мысалы баға ұсыныстарын сұрату тәсілімен сатып алу біліктілік құзыретті растауды талап етпейді.

Әлеуетті өнім берушілердің саны тұрақты түрде ұлғайып жатқанын көріп отырмыз. Бірақ, жосықсыз өнім берушілердің тізбесі де, өкінішке орай, өсуде: кәсіпкерлер өз мүмкіндіктерін дұрыс бағаламайды және демпингтейді.

– ЭКО «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасын іске асыруда қалай қатысуда? Цифрлы Қазақстан талаптарында электрондық сатып алу жүйесін дамыту туралы қандай ойыңыз бар?

– Тікелей. Біз әлеуетті өнім берушілерде жылжымалы және жылжымайтын мүліктің және ауртпалықтың болуын анықтауға, азаматтық әрекетке қабілетсіздігі бар өнім берушілер туралы мәліметтерді алуға, мүгедектердің бірлескен ұйымдарына олардың тиесілілігін тексеруге және мүгедектердің бірлескен ұйымдары ортасында өтетін сатып алуға қол жеткізуді оларға беруге мүмкіндік беретін интеграциялау қатарын іске асыруды жоспарлаймыз.

Біз порталды сауда алаңы етіп қана жасағымыз келмейді. Біз кәсіпкерлерге өз бизнес-процестерін порталдың деректерін пайдаланып жоспарлауға мүмкіндік бергіміз келеді. Ол үшін Орталық цифрландыру шеңберінде біріздендірілген сервистерді әзірледі, олар порталдың жария деректерін IT-бизнеске бұдан әрі пысықтау және талдау үшін береді. Соңғысы мемлекеттік сатып алуда сатып алатын осы және басқа өнім көлемдерінің бөлігінде өндірушілер үшін талдауды ұысынады.

ЭКО бюджеттік процесс интеграторы мәртебесі бар, біз «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасының шеңберінде мемлекеттік жоспарлау жүйесін дамытуды жүзеге асырамыз. Бұл бюджеттік жоспарлаудың орталықтандырылған порталы түрінде болады, мұнда барлық мемлекеттік органдар ТЖҚ қажеттіліктері бойынша ақпаратты орналастыратын болады. Бұл ақпарат мемлекеттік сатып алудың қорытындылары бойынша қалыптасқан тауарларға болжанған бағалармен салыстырылатын болады. Және тапсырыс берушілерге бюджеттеу үшін нарықтан коммерциялық ұсыныстарды сұрау қажеттілігі болмайды. Республикалық бюджеттік комиссияға бюджетті бекіткеннен кейін сатып алудың электрондық жоспарлары жоспарлау жүйесінен мемлекеттік сатып алу порталына автоматты түрде берілетін болады.

– ЭКО осы жылы – 40 жыл, егер есептеу нүктесін Қазақ КСР Қаржы министрлігінің ақпараттық-есептеу орталығын құруды деп алсақ. Осы жылдарда құрылым рөлі – жұмыс ауқымы жағынан, және республика қаржысына әсер ету жағынан қалай өзгерді?

– Осы жылдарда барлығы өзгерді. Цифрлық технологиялар қарапайым адамдар өмірінің де, және мемекет аппаратының да бөлігі болып қалыптасты. ЭКО, Қаржымині бизнес-процесін автоматтандырудың «тарихи операторы» ретінде ақпараттық технологиялар саласында ғана білім жинай қоймай, мемлекеттік қаржы саласында терең әдіснамалық құзырет алды. Бұл біздің Қаржыминіне оның функциялары арасында медиа-алшақтықты жою бөлігінде алдағы IT-технологияларды пайдаланумен оның бизнес-процестерін цифрлық өзгертуді ұсынуымызға мүмкіндік береді. Кірісті ескере отырып жоспарлаудан бастап, әрбір бюджеттік теңгені жұмсауға дейін механизм тұтас жұмыс істеуі үшін.

Ол үшін халыққа және бизнеске жалпы мемлекеттік қызметтерді тиімді көрсету мақсатында бюджеттік процесті ашық етіп жасау үшін бюджеттік және салықтық заңнамаға өзгерістер енгізу бойынша үлкен және көп жұмыс жасау талап етіледі.

Журнал "Эксперт Казахстан"

http://expertonline.kz/a15601/

Текст: Жаннат Ертлесова

Фото: Нурсултан Байбулин